زنجاب
آجربه خشت‌هايي گفته مي‌شود كه احكام يا فرامين دولتي بر روي آن نوشته مي‌شد (حك مي‌گرديد) و به وسيله پختن اين خشت‌ها(آجر نوعي خشت به حساب مي‌آيد اما خشت با استفاده از گل و كاه ساخته شده است) ، نوشته‌ها را بر روي آن پايدار مي‌كردند. مشخص نيست كه آجر براي اولين بار از چه زماني مورد استفاده قرار گرفته‌است؛ گمان مي‌رود انسان‌هاي اوليه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاق‌هاي خود و ديدن اينكه گل پخته شده سختتر از كلوخه‌هاي كنار خود مي‌گرديد پي به خواص و روش تهيه آجر برده باشند. آجر همچنين به عنوان يكي از مصالح ساختماني از ديرباز مورد استفاده بوده‌است. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختماني در ايران سابقه باستاني دارد. از بناهاي باستاني مشهوري كه در ساخت آن از آجر استفاده شده مي‌توان به طاق كسري اشاره كرد. مثال ديگر كف دالان مسجد جامع اصفهان است كه به وسيله آجرهايي مفروش شده‌است كه در زمان ساسانيان براي ساخت آتشكده بكار رفته بود. به‌طور كلي استفاده از آجر در طول تاريخ ايران بسيار گسترده بوده و بناهاي بيشماري اعم از آتشكده، مسجد، ساختمان‌هاي مسكوني و… به وسيله آجر در ايران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراكم جمعيت و ساخت بناهاي چندين طبقه استفاده از آجر در اسكلت اين نوع ساختمان‌ها مقدور نيست و از اسكلت‌هاي فلزي يا بتني استفاده مي‌شود؛ ولي از آجر براي نماسازي استفاده مي‌شود يا در قسمتي از سالن و ساير فضاها آجر را بطور نمايان بكار مي‌برند.
انواع آجر
انواع آجرهايي كه امروزه اكثراً در ايران براي ساختمان مورد استفاده قرار مي‌گيرند شامل آجر ماشيني، آجر ماشيني توپر، آجر ماشيني سوراخدار، آجر سفالي مجوف هستند. آجرها از نظر مقاومت و شكل ظاهري متفاوت بوده و بسته به مورد استفاده با ابعاد گوناگون تهيه مي‌شود . آجر بر اساس نوعي از طبقه بندي به چندين دسته تقسيم مي‌شود.
1- آجر فشاري
دليل نامگذاري اين نوع آجر اين است كه در ابتدا، خشت آن با دست زده مي‌شد و با فشار دستي كارگران خشت زن گوشه‌هاي قالب به وسيله گل مخصوص پر مي‌گرديد. اين نوع آجر معمولاً در سفت كاري و زيركاري ساختمان به كار مي‌رود.
2- آجر سفالي
اين دسته از آجرها از نظر ساخت، شكل، رنگ و مشخصات فني در نهايت دقت تهيه مي‌شوند و بسته به شكل آنها در نقاط مختلف ساختمان استفاده مي‌شوند. به علت جذب كم آب در آجرهاي سفالي، به منظور چسبندگي مناسب با ملات، انواع سوراخ دار آنها را مورد استفاده قرار مي‌دهند. از ديگر خواص آنها سبكي است كه باعث بالا رفتن سرعت اجرا مي‌شود.
3- آجر لعابي
آجر لعابي و هنر لعاب كاري از ديرباز در معماري ايراني متداول بوده است. از مزاياي لعاب افزايش مقاومت در برابر عوامل فرسايشي و هوازدگي است، بافت صاف و صيقلي آن مانع از نفوذ آب به درون آجر مي‌شود و در نتيجه آجر در برابر عوامل شيميايي پايدارتر مي‌شود.از انواع آجر چيني در معماري مي توان به آجر لعابي اشاره كرد كه از گذشته در تزئين ديوارهاي مساجد و منازل مورد استفاده قرار گرفته است.
4- آجر نسوز
آجر نسوز از نظر ساختاري با ساير آجرها متفاوت است. مواد اوليه ساخت آجر نسوز شامل كاني ها و پوكه هاي معدني نسوز مي باشد. ساختار مولكولي اين نوع آجر منظم و مقاوم است و در دماهاي بالا متلاشي نمي شود. آجر نسوز خاصيت فيزيكي و شيميايي خود را در درجه حرارت هاي بالا حفظ مي كند و تحمل گرمايي آن بالاست.
5- آجر ماسه آهكي
پايه مواد تشكيل دهنده‌ي آنها از سيليكات كلسيم است. اين نوع آجر ساخته شده از تركيب آهك و ماسه سيليسي است و در شرايط فشار و بخار شكل مي‌گيرند. اين آجرها نبايد در محيط‌هاي اسيدي يا نمك‌هاي قوي قرار بگيرند. در هنگام خشك شدن منقبض مي‌شوند و به علت جذب آب بيشتر نسبت به ساير آجرها در پي سازي و كرسي چيني توصيه نمي‌شود.
6- آجر جوش
آجر جوش را با خاكي كه در گرماي بيش از هزار درجه خميري نشود مي‌پزند و آن را بيشتر در كوره نگه مي‌دارند تا دانه‌هاي خاك كمي عرق كرده و به هم بچسبند و آجر يك تكه شود. براي آنكه آجر كم عرق كند، به آن گداز آور مي‌زنند، كه معمولاً اكسيد آهن است. اكسيد آهن گذشته از اينكه گدازآور است، رنگ آجر جوشي را سرخ تا سياه مي‌كند.
7- آجر رسي
معمولا آجر رسي معمولي مقاومت خوبي در برابر عوامل خورنده ندارد. خوردگي تدريجي آجر بكار رفته در پاي ديوار، ضخامت مؤثر آن را كاهش مي‌دهد و آن را آسيب‌پذير مي‌كند. امروزه متأسفانه در ساخت ملات‌هاي سيماني به نسبت اختلاط توجه نمي‌شود. از ماسه‌هايي استفاده مي‌شود كه مقدار زيادي گردو غبار روي آن نشسته، از آب گل آلود استفاده شده است و يا براي دستيابي به كار پذيري لازم در طول مصرف مرتب به آن آب مي‌افزايند.
تقسيمات آجر:
نيمه: چون آجرهاي امروزي از نظر ابعاد حدوداً نصف آجرهاي خطايي كه در اوايل قرن به ابعاد حدودي ۵ ×۲۵ ×۲۵ سانتي‌متر در سرتاسر ايران توليد و به مصرف مي‌رسيدند مي‌باشند، به آجرهاي امروزي نيمه مي‌گويند.
چارك: اگر آجر را از طول به دو نيمه مساوي قسمت كنيم به هر قسمت يك چارك مي‌گويند.
كلوك: اگر آجر را از طول به چهار قسمت مساوي قسمت كنيم به هر قسمت يك كلوك مي‌گويند.
سه قدي: سه چهارم طول آجر را يك سه قدي مي‌خوانند.
قلمداني: اگر آجر را از عرض در جهت طول به دو نيمه مساوي قسمت كنيم به هر نيمه يك قلمداني يا گلداني مي‌گويند.
كلاغ پر: اگر از آجر منشوري كه يك وجه آن يك عرض و وجه ديگر آن نصف طول آجر باشد جدا كنيم به باقي‌مانده كلاغ پر مي‌گويند .
الماسي: اگر از آجر دو منشور مساوي و متساوي‌الساقين كه هر وجه آنها نصف عرض آجر باشد به طور قرينه از عرض آجر جدا كنيم آجر الماسي به دست مي‌آيد.
در مقاومت ديوارهاي آجري، دو مورد زير نقش مهمي دارد:
زنجاب كردن، به طوري كه اگر آجرها خوب زنجاب نشود، آب ملات را مي‌مكد و ملات اصطلاحاً مي‌سوزد. البته اگر آجر نيز از آب اشباع شده باشد، ديگر ملات به آن به اندازه كافي نمي‌چسبد. همچنين در اين صورت مقداري از آب آجر به درون ملات منتقل مي‌شود و نسبت آب به سيمان در ملات افزايش مي‌يابد و ضمن ضعف در پيوند، از مقاومت آن كاسته مي‌شود. بدين منظور، پاشيدن آب كافي روي آجر با قرار دادن آجر حدود ۲ دقيقه در آب كافي است.
دوغاب ريزي روي ديوارهاي آجري كه مقاومت ديوار را چندين برابر مي‌كند. در تحقيقات به عمل آمده نشان داده شده است كه مقاومت ضربه‌اي ديوار آجري مي‌تواند تا حدود ۷۰ برابر افزايش يابد.
درايران بناهاي پل خواجو ، سي وسه پل ، پل تاريخي دزفول ، پل كلهر ، پل خاتون از زنجاب ساخته شدند.